Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem publicam a dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi.
“Op 19-jarige leeftijd heb ik op eigen initiatief en op eigen kosten een leger samengesteld waarmee ik de staat, die belaagd werd door de tirannie van een partij, haar vrijheid heb teruggegeven.”
(Augustus, Res Gestae, 1)
Dit is de openingszin van de Res Gestae, het politieke document c.q. testament van keizer Augustus. De Latijnse titel wil zoiets als ‘verrichtingen’ of ‘prestaties’ aangeven. De tekst is het politieke statement bij uitstek gebleken, waarmee hij vooral in de oostelijke provincies van het Romeinse Rijk het bestaansrecht daarvan onder de bevolking wilde propageren. Het document moest de pax Romana, de ‘Romeinse vrede’, uitdragen en het succes van Augustus’ regering onderstrepen. Aan een lange periode van (burger)oorlogen was een eind gekomen.
De tekst, die 35 paragrafen telt (introductie en appendix niet meegerekend), was aangebracht op twee bronzen zuilen die voor de ingang van het mausoleum van keizer Augustus waren geplaatst. Deze zijn verloren gegaan, maar in klein-Azië zijn kopieën van de tekst op diverse plaatsen aangetroffen. De tekst die in Ankara is teruggevonden en op de muur van de tempel van Roma en Augustus viel te lezen, is de meest complete versie en staat bekend als het monumentum Ancyranum.
De ontdekking van het monumentum Ancyranum is voor het eerst gemeld in 1555. De tekst stond op de binnenwanden van de pronaos (voorhal), verdeeld over zes kolommen met een hoogte van 2,70 meter. Op de buitenwanden van de tempel stond de Griekse vertaling, verdeeld over negentien kolommen met een hoogte van 1,25 meter. De plaatsing van de vertaling aan de buitenkant van de tempel had zijn nut, want de plaatselijke bevolking verstond er het Grieks eerder dan het Latijn. De inscripties verkeren in een deplorabele toestand. Een integrale tekst kwam met de publikaties van Mommsen (in 1865) en Bergk (in 1873).
Het bijzondere aan de Res Gestae is het feit dat hier de woorden van Augustus direct tot ons komen. Van menig keizer beschikken wij citaten, maar geen door hemzelf opgetekend werk. Weliswaar schreef Iulius Caesar zijn Commentarii de Bello Gallico, maar dit was een verslag bedoeld voor de senaat en Caesar was… géén keizer. Er rest nog een briefwisseling tussen keizer Traianus en schrijver Plinius de Jongere, maar het betreffen eerder de woorden van de schrijver dan die van de keizer. Van Marcus Aurelius hebben wij Τὰ εἰς ἑαυτόν, ‘Tot zichzelf’, een in het Grieks geschreven boekje met filosofische overdenkingen die aansluiten bij de Stoïsche leer; het is geen politiek geschrift.
De Res Gestae bestaan uit vijf secties: een introductie, een eerste deel (par. 1-14) over Augustus’ politieke carrière, een tweede deel (par. 15-24) over zijn schenkingen aan het volk, de organisatie van spelen en de oprichting van monumenten, een derde deel (par. 25-35) over zijn militaire en diplomatieke activiteiten, een appendix als een soort resumé. Introductie en appendix zijn niet van Augustus zelf, maar later aan de keizerlijke tekst toegevoegd. De centrale delen zijn in de eerste (ik-)persoon opgesteld en vrij van literaire pretenties, zonder insinuaties naar politieke vijanden. (Zijn grootste rivaal Marcus Antonius noemt hij nergens in directe bewoordingen.)
Een kopie van de gereconstrueerde tekst is aangebracht op de wand die deel uitmaakt van het grondvlak van de Ara Pacis. Je kunt, zonder de Ara Pacis ♣ te hoeven bezichtigen, de volledige tekst vanuit de Via di Ripetta bestuderen. Overigens is de introductie op de wand verkeerd weergegeven: res gestae divi Augusti etc., in plaats van het oorspronkelijke rerum gestarum divi Augusti (… exemplar subiectum), “(een kopie) van de prestaties van wijlen Augustus (volgt hieronder)”. Een kniesoor die zich hieraan stoort…
Voor een uitgebreide beschrijving van de Res Gestae kan men terecht op Wikiwand.