De basiliek van de heilige Clemens (San Clemente) ♣ ligt ten zuid-oosten van het Colosseum, waarvandaan hij het snelst te bereiken is langs de Via San Giovanni in Laterano. De basiliek is bekend om zijn gelaagdheid, want het is een kerk-op-kerk-op-woonhuis. De huidige ingang van de kerk bevindt zich aan de lange zuidwestelijke zijde; oorspronkelijk kwamen de bezoekers via het voorplein (waar nog steeds de antieke put staat) aan de zuidoostelijke zijde de kerk binnen.
In de kerk hebben de synodes van 417 onder paus Zosimus en 499 onder paus Symmachus plaatsgevonden. De San Clemente is ook het toneel geweest van de pausverkiezing op 14 augustus 1099 van Paschalis II (Rainiero).
De oorspronkelijke kerk is een 4de-eeuwse, christelijke basiliek met drie schepen geweest en staat op de fundamenten van Clemens’ woonhuis. Deze eerste kerk is in de 19de eeuw opgegraven door de Ierse pater Joseph Mullooly (vanaf 1677 is de kerk onder beheer van de Dominicanen). Zijn oorspronkelijk graf lag op de Verano-begraafplaats (hij bezweek aan malaria op 25 jun. 1880), maar zijn lichamelijke resten zijn in 1912 naar de San Clemente overgebracht. Hij ligt nu begraven in de (paleochristelijke) benedenbasiliek, onder het hoofdaltaar, dat de tekst draagt:
Pie Iesu Domine, dona ei requiem sempiternam.
‘Toegewijde Heer Jesus, schenk hem eeuwige rust.’
In 1084 wordt deze basiliek door de Noormannen verwoest, maar op de resten ervan verrijst in 1108 onder paus Paschalis II een nieuwe kerk, de San Clemente zoals wij die tegenwoordig nog kennen. Een voorhof (atrium) met put geeft toegang tot de kerk die door 16 antieke zullen in drie schepen wordt verdeeld. De vloer is aangelegd in Cosmatenwerk. Het mozaïek in de apsis stelt de Boom des Levens, omringd door twaalf duiven (= twaalf apostelen), voor. Op de triomfboog is rechts Clemens afgebeeld; hij is herkenbaar aan het anker dat hij in zijn hand vasthoudt. De tekst op de boog is een variant op het tweede gezang van het ordinarium van de heilige mis:
GLORIA IN EXCELSIS DEO SEDENTI SVP[er] THRONVM ET IN TERRA PAX HOMINIBVS BON[a]E VOLVNTATIS
“Eer aan God in den hoge, gezeten op de troon, en vrede op aarde voor de mensen van goede wil.”
De kapel links van de hoofdingang (afgesloten door een groot hekwerk) is gewijd aan de heilige Catherina (Santa Caterina). De fresco’s (uit de jaren 1428-1431) beelden het levensverhaal van Catherina van Alexandrië en die van de heilige Ambrosius uit en zijn beschilderd door Masolino da Panicale; onder zijn assistenten was wellicht Masaccio.
De kerken onderin bereik je langs een trap die vanuit de sacristie naar beneden voert. De eerste, onderaardse laag laat de resten zien van de middeleeuwse basiliek. Op enkele wanden zijn nog resten te zien van de oorspronkelijke schilderingen. Op een daarvan (in de oorspronkelijke voorhal) lezen we teksten die volgens sommigen de vroegste woorden uit het Italiaans bevatten. We zien de stadscommandant Sisinnius op het moment dat hij de heilige Clemens wil arresteren, maar plotseling door blindheid wordt geslagen. Zijn dienaren, ook blind geworden, grijpen in plaats van de heilige een zuil vast en krijgen van Sisinnius de meest grove taal toegesnauwd:
FALITE DERETO COLO PALO, CARVONCELLE
DVRITIAM CORDIS SAXA TRAERE MERVISTIS
ALBERTEL TRAITE, GOSMARI, FILI DELE PUTE TRAITE.
“Help van achteren met de paal, Carvoncelle!
Door jullie gevoelloze hart hebben jullie het verdiend stenen te verslepen.
Albertel, trek! Gosmari! Hoerenzonen, trek!”
(De tweede regel zou door Clemens worden uitgeroepen.)
Op een ander fresco (in het middenschip) wordt de legende van de heilige Clemens uitgebeeld. Clemens was een Romeins patriciër en werd de vierde paus van Rome van 88 tot 97. Hij werd echter verbannen naar de mijnen van de Krim en later terechtgesteld door middel van verdrinking: hij werd met een anker aan zijn lichaam in zee gegooid. Eén keer per jaar echter kwam bij laag water zijn door engelen gebouwde grafkamer boven water! Het wonder trok vele pelgrims en eens, toen iemand zijn kind bij het graf was kwijtgeraakt vond men het een jaar later ongedeerd en spelend hij Clemens’ graf terug. Het lichaam en het anker zijn in de 9de eeuw door bisschop Cyrillus (de uitvinder van het Cyrillisch schrift) gevonden en naar Rome overgebracht. Clemens’ lichaam rust sinds 868 in de benedenbasiliek (dat van Cyrillus ligt in de naar hem genoemde kapel in de bovenbasiliek). De heiligenkalender gedenkt hem op 23 november.
Clemens’ woonhuis was gebouwd op de fundamenten van een huis dat bij de grote brand van Rome in 64 na Christus was verwoest. Door de gangen op het laagste niveau onder de San Clemente lopend krijgt de bezoeker een aardige indruk van de Romeinse stedenbouw in de eerste eeuw na Christus. Zijn huis wordt door een nauw straatje gescheiden van een huurkazerne (insula), de voorloper van ons moderne flatgebouw. Voortdurend is het geklater van water (op twee plekken is voor de geïnteresseerde bezoeker een opening gemaakt) te horen. De herkomst ervan is onbekend. Betreft het een niet verder gebruikte bron of zijn de archeologen gestoten op een gedeelte van de waterleiding uit de tijd van keizer Nero of, nog vroeger, keizer Claudius?
Op de binnenhof van de insula is een tempel voor de verering van Mithras, een Mithraeum, ingericht. Het is 9.6 bij 6 m. groot en moet een grot voorstellen met in het midden een altaar. Hierop is de tauroktonie afgebeeld: Mithras doodt de stier, geholpen door fakkeldragers Kautes en Kautopates. In het plafond zijn Sol (“zon”) en Luna (“maan”) afgebeeld, omringd door zeven hemellichamen. Het Mithraeum is ontdekt in 1867. Bij de opgravingen zijn botresten van offerdieren gevonden. De plek lag in een constante stroom van water en werd pas drooggelegd in 1914 na de aanleg van een tunnel voor de afvoer van het water.
GN. ARRIVS CLAVDIANVS PATER POSVIT
“Geplaatst door Gnaeus Arrius Claudianus, vader.”
(inscriptie boven op het Mithrasaltaar; de pater sacrorum was de hogepriester)
Mitbras was een Perzische zonnegod en bijzonder populair onder de Romeinse soldaten. Deze verbreidden zijn cultus in rap tempo vanuit het oosten over alle delen van het Romeinse Rijk. Gelovigen ondergingen een ritueel dat het verhaal van Mitbras’ overwinning op de god van het kwaad nabootste.
Mithras zou geboren zijn op de dag van de winterzonnewende (voorheen 25 december). Als jongeman bindt hij de strijd aan met de stier, het symbool van het kwaad in de wereld. Nieuw leven zal op aarde ontstaan als de stier wordt gedood. Hij wordt geholpen door een hond, maar tegengewerkt door een slang en een schorpioen die door de god van het kwaad worden gestuurd. De schorpioen bijt de stier echter bij vergissing in zijn testikels en Mithras doodt de stier. Uit het wegvloeiende bloed ontstaan alle vormen van dierlijk en plantaardig leven. De giftige sappen van de schorpioen veroorzaken het kwaad in de wereld. De volgelingen van de Mithrascultus vierden hun rituelen in grotachtige ruimten. Zij hielden een offermaaltijd en beloofden plechtig een leven in goedheid en naastenliefde te leiden om zo onsterfelijkheid en geluk in het hiernamaals te bereiken. In het plafond van het Mithraeum onder de San Clemente zijn nog elf openingen te zien die de 7 planeten en 4 seizoenen symboliseren: een verwijzing naar de bijzondere geboorte van Mithras.
Novieten worden op een bijzondere wijze ingewijd. Zij moeten zeven graden van inwijding doorlopen. Hiertoe is een ‘Mithrasschool’ naast het eigenlijke heiligdom ingericht. Hoogtepunt vormt het bloedritueel in de kapel: zij worden in een kuil in de grond onder een rooster geplaatst en gedoopt met het bloed van een stier die boven hen geslacht wordt.
San Clemente, Via Labicana 95, Roma 00184, Italia
Tel: +39-06-7740021