Hieronder volgt een selectie van een aantal fonteinen in Rome die op een of andere manier van klassieke herkomst zijn. Het betreft in de meeste gevallen fonteinen met een intieme uitstraling en fonteinen die van eenvoud getuigen. (De Pigna in Vaticaanstad vormt hierop een uitzondering.) In de meeste gevallen gaat het om een kraantje waarvan het water in een oude, niet distincte sarcofaag valt. De meeste van deze fonteinen doen hun werk nog. Een enkele functioneert niet meer of is verplaatst.
Besproken fonteinen:
Fontana di Piazza Capo di Ferro
Fontana dei Cavalleggeri
Fontana del Marforio
Fontana della Pigna in Vaticano
Fontanella della Scrofa
Fontana di Porta San Sebastiano
Fontana di S. Stefano del Cacco
Fontana Torlonia
Fontana di Piazza Capo di Ferro ♣
De Piazza Capo di Ferro, op de hoek van de Via Capo di Ferro en de Via dei Balestrari, beschikt over een fontein waarin klassieke elementen zijn verwerkt. Deze staat opgesteld in een ondiepe nis die is aangebracht in de zijmuur van het Palazzo Ossoli. Een leeuwenkop spuwt water in een bassin eronder, waarvoor een oude sarcofaag is gebruikt, versierd met strigilismotief (Lat. strigilis = schraapijzer, dat door atleten werd gebruikt om zich na de training of wedstrijd schoon te schrapen). Vlak onder de rand van de sarcofaag zijn aan de uiteinden ook leeuwenkoppen aangebracht die als tuit dienen. Uiteindelijk stroomt het water in een bassin op straatniveau.
Boven op het hoofd van de leeuw is een vrouwenfiguur geplaatst. Het stelt een herme voor, een beeld half zuil, half mens. Zij heeft sterk krullende haarlokken en heeft een kleed om haar heupen geknoopt. Haar armen houdt zij gekruist voor haar borsten waarin zij met haar handen knijpt om straaltjes water tevoorschijn te laten komen.
Dit beeld is een latere toevoeging en verwijst naar de oorspronkelijke opstelling die in de 18de eeuw verloren is gegaan. Het water kwam toen direct in het ovale bassin onder het beeld. Het ontwerp kan van de hand van Francesco Borromini zijn geweest, maar dat is gissen, net zoals dat geldt voor de betekenis van de vrouwenfiguur. De ligging van de fontein pal tegenover het Palazzo Spada heeft hem ook de naam Fontana di Palazzo Spada opgeleverd.
Fontana dei Cavalleggeri ♣
Eens heeft deze fontein gestaan bij de Porta Cavalleggeri. Deze diende voornamelijk om de dorst te lessen van de paarden van de pauselijke cavallerie. De poort bestaat niet meer, want die werd afgebroken bij de aanleg van de tunnel die het verkeer naar en van de Lungotevere in Sassia moest leiden. Daarbij is het oorspronkelijke bassin, dat in de muur was verwerkt, verloren gegaan. Alleen de pauselijke symbolen, de inscripties en de leeuwenkop die als kraan fungeerde, zijn bewaard gebleven en hebben een nieuwe plek gekregen op de hoek van de Piazza di Sant’ Uffizio en de Largo di Porta Cavalleggeri.
Het waterbassin heeft een kleinere, maar waardige opvolger gekregen in de vorm van een klassiek Romeinse sarcofaag. Zoals vaker waren de eenvoudigere exemplaren hiervan versierd met het strigilismotief (zie boven). In dit geval worden de schraapijzers op de hoeken van de sarcofaag omlijst door sierlijke zuiltjes.
De leeuwenkop, geflankeerd door twee andere kranen, laat het water continu in het bassin stromen. De bovenste inscriptie (de letters zijn bijna onleesbaar geworden) vermeldt de bouw van de fontein in het jaar 1565 onder paus Pius IV (1559-1565):
PIVS IIII PONT. MAX.
VTILITATI PVBLICE ET
COMMODITATI EQVITVM
CVSTODIE PONT. AN.O
SAL. MDLXV
“Pius IV hoogste priester, voor algemeen nut en het gemak van de ruitergarde,
tijdens zijn priesterschap in het jaar van de redding 1565.”
De onderste inscriptie herhaalt grotendeels de woorden van de andere en vermeldt de restauratie van de fontein onder paus Clemens XI in het jaar 1713.
Fontana del Marforio ♣
Lange tijd heeft men dit beeld aangezien voor Oceanus, de god van de wereldzeeën. Andere interpretaties zien er Iuppiter, Neptunus, Rhenus (Rijn) of Tiberis (Tiber) in. Het is gevonden op het Forum Augusti vlakbij de tempel van Mars Ultor (‘de wreker’), een plek die in de Middeleeuwen de naam Martis Forum, ‘markt van Mars’, kreeg, wat weer verbasterd werd tot Marforio. Paus Clemens XII (1730-1740) liet het in 1734 naar de cortile van het Palazzo Nuovo op het Capitool brengen om er de fontein te sieren.
CLEMENS XII PONT. MAX.
ILLATIS IN HAS AEDES ANTQVIS STATVIS
MONVMENTISQVE
AD BONARUM ARTIVM INCREMENTVM
FONTEQVE EXORNATO
PRISTINAM CAPITOLIO MAGNIFICENTIAM
RESTITVENDAM CVRAVIT
A.S. MDCCXXXIIII PONT. V
“Clemens XII, hoogste priester, heeft,
door in deze tempel oude standbeelden en monumenten te brengen
ter ontwikkeling van de schone kunsten
en door de fontein te verfraaien,
het Capitool in oude glorie
laten herstellen,
in het jaar van de Redder 1734, het vijfde jaar van zijn priesterschap.”
Het beeld dateert uit de eerste eeuw en straalt Griekse allure uit. De half liggende houding van de god hoort bij wezens die een band met het water hebben. Hoofdhaar en baard zijn nat voorgesteld. Over zijn benen en linkerschouder is zijn mantel gedrapeerd. In zijn rechterhand houdt hij een kruik vast. Rechter voet en delen van het gezicht zijn toevoegingen uit het jaar 1594. Uit twee mondingen links en rechts van het beeld spuwen dolfijnen (?) het water het bassin in. De hoofdstraal komt uit de bek van een octopus die met kronkelende tentakels voor de god ligt.
Marforio is verder bekend als ‘gesprekspartner’ van Pasquino. Lees hiervoor het artikel over de sprekende beelden.
Fontana della Pigna in Vaticano ♣
De Cortile della Pigna in het Vaticaan, de binnenplaats waar de rondleidingen door de Musei Vaticani beginnen, is vernoemd naar de reusachtige bronzen pijnappel die een ereplaats heeft gekregen aan de noordkant van de cortile. Twee trappen aan weerszijden leiden naar een verhoging met balustrade, een ontwerp van Michelangelo. De nis daarachter grenst aan de Cortile Ottogonale van Bramante.
De pijnappel is een vondst uit de Middeleeuwen en aangetroffen op de Campus Martius (‘Marsveld’) bij de thermen van Agrippa. Deze heeft in de oudheid gediend als fontein bij het Iseum (’tempel van Isis’); het water kabbelde vanaf het hoogste punt van de pijnappel. Later is de wijk ook officiëel Pigna gaan heten. De pijnappel is gesigneerd, want op de onderste rand staat tweemaal geschreven:
P · CINCIVS · P · L · CALVIVS · FECIT
“Publius Cincius Calvius, vrijgelatene van Publius, heeft (dit) gemaakt.”
(P. L. staat voor Publii libertus)
Een rijk versierd kapiteel, afkomstig uit de derde eeuw, dient als voetstuk van de pijnappel. Tussen de bladeren die de gebruikelijke decoratie vormen van zo’n kapiteel, is een atleet afgebeeld die door omstanders tot overwinnaar wordt uitgeroepen. Links en rechts ervan staan op de balustrade twee bronzen pauwen, klassieke sculpturen uit de tijd van keizer Hadrianus (vermoedelijk stonden zij in zijn mausoleum). Het gaat hier om replica’s; de originele pauwen staan in de Braccio Nuovo (‘nieuwe vleugel’).
De pijnappel kreeg na zijn ontdekking een plek in de voorhal van de oude Sint Pieterskerk en is door de dichter Dante Alighieri (1265-1321) opgemerkt, getuige zijn opmerking over de bijbelse reus Nimrod:
La faccia sua mi parea lunga e grossa
come la pina di San Pietro a Roma (…)
“Zijn gezicht leek mij lang en groot
zoals de pijnappel van de Sint Pieter in Rome.”
(Inferno 31, rr. 58-59)
Het publiek kan de tekst onder het kapiteel nalezen. In de wand onderaan is een mascherone, ‘groot masker’, aangebracht uit de mond waarvan water in een bassin valt.
Fontanella della Scrofa ♣
Op de hoek van de Via della Scrofa en de Via dei Portoghesi zien we een onooglijk fonteintje in de muur verwerkt. Drie zuilen en een stang daartussenin schermen het werkje af van de straat. Het is niet meer dan een kraantje dat het water in een kleine, marmeren opvangbak laat lopen; de pijpleiding eronder verdwijnt in de grond.
Het gebouw erachter was een klooster van de Augustijner orde; later was er lange tijd het ministerie van maritieme zaken gehuisvest. Dit is niet de fontein waarom het eigenlijk gaat. Daarvoor moeten we 15 meter teruglopen, de Via della Scrofa in. In de wand rechts zien we een zielig overblijfsel van wat ooit een zeug moest voorstellen. Het materiaal is van marmer.
Het dier wordt al in 1445 genoemd in de stedelijke documenten en moet deel hebben uitgemaakt van een groter reliëf dat een suovetaurile voorstelde. Daarbij ging het om een offer (naast dat van een varken, ook van een schaap en een rund) dat slechts bij zeldzame ceremonies werd gehouden. Het was paus Gregorius XIII (1572-1585) die het beeldje in 1585 in de muur een plaats gaf. De Augustijner monniken hadden zodoende hun dienst aan de bevolking bewezen en haar een fonteintje rijker gemaakt.
Toenemend verkeer dwong het stadsbestuur in 1873 het waterreservoirtje even verderop een andere plek te geven en de toevoer af te sluiten. De scrofa zelf verkeert in deplorabele staat, is niet meer dan een vlek in de muur aan het worden en zal in de toekomst verdwenen zijn. Bij Google Maps heet hij niet meer dan ‘Bassorilievo della Scrofa’.
Fontana di Porta San Sebastiano ♣
Op de hoek aan het begin van de Via Appia Antica en de Via delle Mure Latine, pal tegenover de Porta San Sebastiano staat een eevoudige fontein. De maker ervan is onbekend, evenmin het jaar van ontstaan. Het is een typisch voorbeeld van watervoorziening aan de openbare weg, versierd met onderdelen uit de Romeinse oudheid.
Een krachteloos straaltje water daalt vanuit een tuit neer in een oude sarcofaag die verder onversierd is gebleven. De sarcofaag wordt gesteund door twee lage stenen. Het overtollige water kan de grond bereiken waar een bassin of wat ervoor moet doorgaan, door langwerpige stoeprichels is afgebakend.
Een achterwand van bakstenen bevat twee elementen uit de oudheid, brokstukken van niet nader te bepalen herkomst. Het bovenste deel is een kroonlijst van wellicht een tempel(tje); de decoratie bestaat uit bladeren en een kralenmotief. Het onderste deel is afkomstig van een reliëf dat een echtpaar voorstelt. De gezichten zijn inmiddels zwaar aangetast; de vrouw, rechts afgebeeld, zal met een plooi van haar mantel haar hoofd hebben bedekt. Niet zichtbaar, maar wel aannemelijk is dat het stel elkaar de rechterhand geeft, dit als teken van huwelijkse trouw.
Fontana di S. Stefano del Cacco ♣
In de Via di Santo Stefano del Cacco is rechts van de achteringang van het Palazzo Altieri (huisnummer 9; voordat je de Via del Gesù inslaat, is dat aan de linker kant van de steeg) de gelijknamige fontein zichtbaar. De steeg dankt zijn naam aan het kerkje (op nr. 26; open slechts tijdens de ochtend- of avondmis) dat gewijd is aan de heilige Stephanus.
De toevoeging ‘Cacco’ is van onduidelijke herkomst; misschien is het woord een verbastering van macaco, ‘makaak’, de aap die men zag in de afbeelding van de Egyptische god Thot, aanbeden in het Iseum, op de fundamenten waarvan het kerkje is opgericht (zuilen van het heiligdom zijn voor de bouw van de S. Stefano gebruikt, nu nog zichtbaar in het middenschip).
Het water kabbelt uit twee tuiten die de vorm van een ster hebben. Als bassin is een authentieke Romeinse sarcofaag gebruikt met een voorstelling die een allusie is op de overwinning op de dood. Twee amoretten (of cupido’s) houden, terwijl zij met opengeklapte vleugels in de lucht zweven, in hun handen een schild met Medusahoofd vast. Onder hen zijn links een pijlenkoker en rechts een boog afgebeeld. Op de grond liggen twee vazen; deze zijn omvergevallen en hun inhoud (broden of fruit?) is eruit gerold, waarop twee hazen hun slag slaan. Twee kleinere amoretten zijn op de hoeken van de sarcofaag uitgehouwen.
De fontein stond sinds het midden van de 17de eeuw op de binnenplaats van het Palazzo Altieri (ooit was een familiewapen boven de fontein aangebracht). Het is twee eeuwen later aan de kant van de weg geplaatst voor publieke doeleinden. Een inscriptie binnen een gekrulde lijst laat ons weten:
TRASFERITA DALL’ INTERNO A PUBBLICO USO
L’ANNO MDCCCLXXIV
“Verplaatst van binnen (naar buiten) voor algemeen gebruik
in het jaar 1874.”
De fontein lokt vanwege haar ligging in een donkere hoek van het stadscentrum vandalisme uit. Er zijn pogingen gedaan de kostbare sarcofaag te ontvreemden. Dronkelappen laten er geregeld zien wat rest van hun overmatige consumptie en lege bierflessen zijn de onbedoelde ornamenten. Een metalen rooster moet verdere aantasting voorkomen. In 1993 is de fontein gerestaureerd. Recentelijk is er weer gepoetst en is het blanke marmer weer enigszins toonbaar. Het familiewapen is verdwenen.
Fontana Torlonia ♣
In de Via Bocca di Leone staat tegen de wand van de kledingzaak Zadig & Voltaire op nr. 16-18 de Fontana Torlonia, pal tegenover de hoofdingang van het Palazzo Torlonia. Het staat helemaal niet vast dat de straat vernoemd is naar het masker met de leeuwenkop waaruit het water tevoorschijn komt (dat kan een uithangbeeld van een herberg of een putdeksel geweest zijn). Het is een fraai voorbeeld van een eenvoudige fontein waarin klassieke onderdelen zijn geïntegreerd.
De fontein is het werk van de architect Antonio Sarti en in 1842 geplaatst op het terrein dat in bezit van de familia Torlonia was. Opdrachtgever en financier ervan was Marino Torlonia, zoals een inscriptie op een marmeren plaat in de wand erachter vermeldt (in de boog erboven presenteren twee leeuwen het wapen van de familie).
MARINVS IOANNIS F. TORLONIA DVX
LOCATITIAE DOMVS AB SE COMPARATAE
MAGNA PARTE DEIECTA AC SOLO AEQVATA
IN PROSPECTVM AEDIVM SVARVM AREAM VIAMQVE LAXAVIT
FRONTE AB INCHOATO RESTITVTA ET FONTIS HILARITATE ADDITA
LOCI DIGNITATEM VRBISQVE DECOREM AVXIT
ANNO MDCCCXLII
“Hertog Marino Torlonia, zoon van Giovanni, heeft
na van het door hem aangekochte perceel
een groot deel te hebben neergehaald en met de grond gelijkgemaakt
het gebied en de weg direct vóór zijn huis geëgaliseerd.
Door de voorzijde in oorspronkelijke vorm te herstellen
en een vrolijke fontein eraan toe te voegen
heeft hij de status van het gebied en de glans van de stad vergroot
in het jaar 1842.”
Het water wordt opgevangen door een authentiek Romeinse sarcofaag die als centrale voorstelling een clipeus (schild) laat zien met de buste van een homo togatus, een man gehuld in toga. De clipeus wordt vastgehouden door twee tritons en eronder dartelen twee dolfijnen. Twee vrouwenfiguren, nereïden, met sluiers die bol staan van de wind, zitten ieder op de schoot van de tritons. Het viertal wordt geflankeerd door nog eens twee zeewezens, wellicht ook tritons; op de hoeken van de sarcofaag zijn amoretten uitgehouwen.
Het geheel rust op twee leeuwenpoten, zodat het in combinatie met de leeuwenkop lijkt alsof het dier de sarcofaag vasthoudt. Tussen de benen van beide vrouwenfiguren is een tuit aangebracht waaruit het water in een bassin, die de vorm van een halve cirkel heeft, valt. Het geheel wordt van de straat afgeschermd door een metalen hekwerk en vier granieten palen. De fontein heeft veel te lijden van kalkafzettingen en vervuild water.