Hieronder volgt een selectie van een aantal kleine fonteinen in Rome. Het betreft fonteinen die op een hoek van een plein of aan de rand van een straat een onopvallende plek hebben gekregen. Sommige zijn in een muur verwerkt. De maximale hoogte van deze fonteinen bedraagt twee meter. De meeste van deze fonteinen doen hun werk nog.
Besproken fonteinen:
Fontana delle Api
Fontanina con Aquila e Drago
Fontana degli Artisti
Fontanella del Facchino
Fontana dei Libri
Fontana del Mascherone in Via Giulia
Fontana del Mascherone di S. Sabina
Fontane dei Mascheroni del Museo Borghese
Fontana del Monte di Pietà
Fontanella dei Monti
Fontana di Via di S. Pietro in Carcere
Fontana della Pigna
Fontana delle Tiare
Fontana delle Api ♣
De fontein ‘van de bijen’ (Ital. ape = bij) stond oorspronkelijk op een andere plek aan de rand van de Piazza Barberini. Hij was bedoeld als watertrog voor paarden en was 100 meter verderop op de hoek van de Via Sistina onderdeel van de muur van het Palazzo Soderini. Een openstaande schelp met in het midden drie bijen laat uit drie monden zachtjes het water in het bassin klateren.
De opdracht was aan Gian Lorenzo Bernini gegeven op 6 april 1644. Paus Urbanus VIII vroeg hem een fontein te ontwerpen met daarop de symbolen van zijn familie, de Barberini, t.w. drie bijen. Het werk vorderde snel en in juni van dat jaar kon de inscriptie al in het monumentje worden ingebeiteld.
VRBANVS VIII PONTIFEX MAXIMVS
FONTI AD PVBLICVM VRBIS ORNAMENTVM
EXSTRVCTO
SINGVLORVM VSIBVS SEORSIM COMMODITATE HAC
CONSVLVIT
ANNO MDCXLIV PONT XXI
‘Urbanus VIII hoogste priester heeft,
door een fontein te bouwen ter algemene versiering van de stad,
met deze voorziening speciaal voor de behoefte van individuele burgers
gezorgd
in het jaar 1644, tijdens zijn 21-jarig pontificaat.’
De tweede regel van de inscriptie zou ook kunnen verwijzen naar de Fontana del Tritone die eerder (in de jaren 1642-1643) is gebouwd en midden op de Piazza Barberini staat. Lees in dat geval: “na een fontein te bouwen…”
De beeldhouwer had zich echter vergist, want pas op 15 augustus van dat jaar zou de paus zijn 22ste ambtsjaar ingaan. De fontein was al geleverd en een steenhouwer werd gestuurd om het laatste teken weg te moffelen (XXII werd XXI). Volgens sommigen was dit een teken van voorzieningheid, want de paus stierf op 7 augustus…
In 1867 verdween de fontein uit het straatbeeld als gevolg van wegwerkzaamheden. Hij werd ontmanteld en kreeg een oneerbiedige plek in het gemeentelijke depot. Na een halve eeuw kwam men tot de ontdekking dat alle stuken verloren waren gegaan op één na: de middelste bij. Op basis van oude tekeningen is de fontein gereconstrueerd, maar nauwkeurig is dat niet gebeurd. Tegenwoordig staat hij in de vrije ruimte en de rotsblokken waarop hij staat, is een bedenksel van latere tijd. De fontein is op 28 januari 1916 op zijn huidige plek ingewijd.
Fontanina con Aquila e Drago ♣
In de muur van het Palazzo dei Penintenzieri (tegenwoordig Hotel Columbus) aan de Via della Conciliazione, de straat die leidt naar het Sint Pietersplein, is een fonteintje rechts van de hoofdingang ingebouwd. Het vormde een onderdeel van een grotere groep fonteinen die tot stand zijn gekomen onder paus Paulus V (1605-1621). Door toedoen van een herindeling van de wijk is veel van het oorspronkelijke werk verloren gegaan. Twee stukken zijn bewaard gebleven en in de muur van het palazzo terechtgekomen.
In het rechter fonteintje is de voorzijde van een tempel (twee zuilen en een driehoeksgevel) uitgebeeld, waar op de rand van een kleine waterbak een draak rust. Deze heeft zijn vleugels uitgespreid. Boven de draak is een adelaar, ook met uitgespreide vleugels, aangebracht. Beide dieren zijn de symbolen die voorkomen in het stemma van de familie Borghese (tot wie ook paus Paulus V behoorde).
Links van de hoofdingang is het tweede stuk in de muur verwerkt en vormt met het andere fonteintje een symmetrisch paar. De waterbak is een slag groter en de adelaar ontbreekt, maar voor de rest is de uitvoering identiek. In de driehoeksgevel is de afkorting S.P.A. aangebracht, wat staat voor Sacro Palazzo Apostolico, de algemene aanduiding voor het pauselijk verblijf in Vaticaanstad.
Fontana degli Artisti ♣
Deze fontein is toepasselijkerwijs geplaatst in de Via Margutta, rechts naast het huis met nummer 54. De Via Margutta geldt van oudsher als de straat van de kunstenaars en de buitenlanders in hartje Rome. Sinds de jaren ’50 van de vorige eeuw heeft de straat de allure van een wijk voor de beau monde en arrivé’s.
Het betreft het werk van Pietro Lombardi uit 1927. De fontein heeft een piramidale vorm en vertoont (van beneden naar boven) een verhouding van 4:3:2:1, want het begin met een bassin gestut door vier steunberen, waarin drie krukken zijn uitgebeeld, die op hun beurt tegen twee schildersezels aanleunen, die tenslotte bekroond worden door een emmer gevuld met penselen. Op de achtergrond is een boog aangebracht met daarop de afkorting S.P.Q.R. (senatus populusque Romanus, handtekening van het stadsbestuur).
Op de schildersezels rusten twee maskers (uit hun monden stroomt zachtjes het water; een derde tuit is tussen hen in op dezelfde hoogte aangebracht), waarvan het linker een treurig gezicht trekt, het rechter een vrolijk. Zij symboliseren de dalen en toppen die het kunstenaarsleven typeren. De fontein wordt ook wel de Fontana delle Arti, ‘fontein van de kunsten’, genoemd.
De fontein heeft recentelijk twee opknapbeurten gehad getuige de opschriften in de muur rechts van de fontein. Het onderste, marmeren bordje leert ons:
S.P.Q.R.
RESTAURATA
NEL 1998
STEFANO
GASBARRI
AI SUOI GENITORI
“Senaat en volk van Rome. Gerestaureerd in 1998.
Stefano Gasbarri voor zijn ouders.”
Het bovenste bordje, uitgevoerd in plexiglas, vermeldt de restauratie uit 2016 dankzij de inspanningen van de Lions Club. Er zouden € 10.000,- mee gemoeid zijn geweest (lees: repubblica.it).
Fontanella del Facchino ♣
In de Via Lata, vlak voordat je de Via del Corso inslaat, vind je in de wand links de Fontanella del Facchino, ‘fontein van de drager’. Het is een uitbeelding van een waterdrager die in costuum en met een baret op een waterton voor zijn buik vasthoudt. Uit de tuit midden in de ton kabbelt het water naar beneden in een halfrond bassin. De man is slechts afgebeeld met het bovenlichaam, dat in een nis staat omgeven door voluten.
Het is naar alle waarschijnlijkheid het werk van Jacopo Del Conte en stamt uit de late 16de eeuw. De volkslegende wil het beeld graag in verbinding brengen met een zekere Abbondio Rizio die een beer van een vent was en berucht om zijn consumptie van alcohol. In dat geval draagt de man een wijnvat bij zich.
Vroeger stonden in een inscriptie boven het beeld de woorden:
ABVNDIO RITIO
IN PVBLICIS STILICIDIIS CORONATO
IN LIGANDIS SVPERLIGANDISQUE SARCINIS
EXPERTISSIMO
QVI VEXIT QVANTVM VOLVIT
VIXIT QVANTVM POTVIT
ET DVM VINI CADVM INTVS
ET EXTRA PORTABAT
NOLENS OBIIT
‘Voor Abbondio Rizio,
in de goten van de straat tot koning gekroond,
meest bedreven in het vastbinden en opstapelen van vracht,
die droeg zoveel hij wilde,
zo intens mogelijk leefde
en, terwijl hij een wijnvat in
en buiten (zijn lijf) droeg,
tegen zijn wil stierf.’
Oorspronkelijk maakte de fontein deel uit van de muur van het Palazzo Grifoni (tegenwoordig UniCredit Bank) op de Via del Corso, maar is vanwege toenemend drukte en verkeer in de hoofdstraat, in 1872 naar zijn huidige locatie verplaatst (Palazzo De Carollis). Het grotere bassin dat bij het beeld hoorde, is er niet meer. De fontein is recentelijk helemaal opgepoetst.
Het beeld is een historisch belangrijk portret van een representant van een gilde uit de Renaissance. Met de ontmanteling van de Romeinse aquaducten (te beginnen bij de sabotage door belegerende Goten in 537) werd het watergebrek in de stad nijpend. Zo dicteerden waterdragers meer en meer het straatbeeld van Rome. Toen paus Gregorius XIII (1572-1585) weer het waterleidingsysteem op orde bracht, verdween het beroep van facchino.
Fontana dei Libri ♣
In de Via degli Staderari, ingebouwd in de muur van het Palazzo della Sapienza, valt de Fontana (ook: Fontanella, ‘fonteintje’) dei Libri te bewonderen. Het is speciaal voor de wijk van de Sant’ Eustachio ontworpen in 1927 door architect Pietro Lombardi.
De fontein, vervaardigd van travertijn, staat in een nis in de vorm van een boog. De centrale voorstelling is die van de kop van een hert, het symbool van de wijk, en deze wordt omklemd door vier dikke boeken, in stapels van twee. De boeken verwijzen naar de wetenschap die in het belendende gebouw wordt bedreven. De boekenleggers van de bovenste boeken dienen als spuitmonden, waaruit het water in het bassin valt. Onderaan zijn nog eens twee watertuiten aangebracht.
Op de boog zijn de letters SPQR aangebracht, het logo van de stad Rome: Senatus Populusque Romanus. Tussen het gewei van het hert is in verticale richting de naam van de wijk ingebeiteld met overdwars de aanduiding R IV (rione quarto), d.w.z. het nummer van de wijk. Dit is foutief, want volgens de gemeentelijke indeling is de Sant’ Eustachio wijk nr. 8.
De fontein heeft een restauratie ondergaan in 1998, zoals nu te lezen valt op een plakkaat erboven:
RESTAURATA
NEL 1998
LAVINIA ODDI BAGLIONI
AI SUOI GENITORI
“Hersteld in 1998. Lavinia Oddi Baglioni voor haar ouders.”
Fontana del Mascherone in Via Giulia ♣
Bijna bij het begin van de Via Giulia, aan de achterzijde van de tuinen van het Palazzo Farnese, is in de tegenoverliggende muur (uit de 19de eeuw) de Fontana del Mascherone, ‘fontein van het grote masker’ (hiervan zijn er meerdere in Rome), geplaatst. Het ontwerp wordt toegeschreven aan architect Girolamo Rainaldi (1570-1655). Oude gravures laten zien dat de fontein oorspronkelijk in de vrije ruimte stond. Hij gaf voor het eerst water in het jaar 1626.
Het masker zelf stamt uit de klassieke tijd en is in een soort voetstuk verwerkt, dat gesteund wordt door grote voluten. Helemaal bovenop is een gestileerde lelie aangebracht, het wapen van de familie Farnese. Deze is van metaal en vervangt sinds de 19de eeuw het origineel van travertijn.
Als de fontein in werking is, spuwt het masker zijn water, dat geleverd wordt door de Acqua Paola, in een kleine schelp in de vorm van een halve cirkel; het water komt daarna terecht in een groot, vierhoekig bassin. Twee zuiltjes en daartussenin een metalen hek schermen het geheel af van de straat.
In een vrijgevige bui lieten de leden van de familie Farnese, wanneer er iets te vieren viel, wijn uit de fontein vloeien.
Fontana del Mascherone di S. Sabina ♣
Wanneer je midden op de Aventijnse heuvel de Piazza Pietro d’Illiria, het plein voor de kerk van Santa Sabina, betreedt, zie je rechts in de muur (links van de poort die toegang geeft tot een park met sinaasappelbomen) de Fontana del Mascherone, ‘fontein van het grote masker’. In een nis is een groot hoofd zichtbaar, ingebed in een schelp. Het water dat uit zijn mond stroomt, wordt opgevangen door een groot bassin in de vorm van een badkuip. Op de grond is een groot verzonken oppervlak aangelegd om het overtollig water zijn weg te laten vinden.
Het masker – het stelt een bebaarde man met een flinke snor voor – is in 1593 ontworpen door Giacomo Della Porta. De uitvoering werd overgelaten aan Bartolomeo Bassi. Het heeft in 1936 zijn huidige plaats gekregen. Oorspronkelijk stond het op het Forum Romanum en had het een groter waterbassin. Op last van paus Pius VII is het bassin naar het Montecavallo, huidig Piazza del Quirinale, verplaatst om de Fontana dei Dioscuri aan te vullen.
Het masker zelf kreeg tijdelijk een andere locatie (het archeologisch onderzoek van het Forum Romanum nam intensieve vormen aan) om uiteindelijk in 1897 bij de kerk van Santa Sabina op de Aventijn te belanden.
Fontane dei Mascheroni del Museo Borghese ♣
Het grote plein voor de Galleria Borghese (in het gelijkname park) wordt van de rest van het park afgescheiden door twee lange balustrades, in het midden opengelaten om doorgang te bieden aan de wandelaars. Waar de twee balustrades eindigen zijn tweelingfonteinen opgesteld. Naar hun meest opvallende versiering zijn zij de Fontane dei Mascheroni, ‘maskerfonteinen’, gaan heten.
Het ontwerp is afkomstig van architect Giovanni Vasanzio (1550-1621). Hij was in Utrecht geboren en zijn naam is de Italiaanse lezing van Jan van Santen. Hij kwam in 1580 in Rome om er nooit meer weg te gaan. Hij raakte betrokken bij de bouw en inrichting van de Villa Borghese. De door hem bedachte tweelingfonteinen zijn in 1613 uitgevoerd door de beeldhouwers Giuseppe Di Giacomo en Pietro Massone.
Iedere fontein bestaat uit een rechthoekig deel met daarbovenop een voetstuk, dat een standbeeld van een vrouw draagt. Drie ronde uitstulpingen dienen onderaan als opvangbak van het water dat uit de monden van drie maskers met verschillende gelaatsuitdrukkingen stroomt. De waterbakken worden gestut door kruiken met festoenen als decoratie. Het water komt uiteindelijk in een met klinkers uitgevoerd bassin op straatniveau uit.
Het voetstuk draagt de versierselen uit het stemma van de familie Borghese: adelaar en draak. De vrouwelijke figuur boven op de rechter fontein mist het hoofd. Aan het eind van de 19de eeuw heeft de Italiaanse staat de concessies gekregen voor het hele complex (park en villa), maar vlak daarvoor waren de tweelingfonteinen reeds onder de hamer gevallen en in Engelse handen terechtgekomen. Wat we nu zien, zijn replica’s.
Fontana del Monte di Pietà ♣
Tegen de wand van het Palazzo del Monte di Pietà op de Piazza del Monte di Pietà is een opmerkelijke fontein geplaatst. Een eenvoudig bassin op een laag voetstuk vangt uit drie tuiten het water op. De middelste straal water komt tevoorschijn uit de mond van een masker (een vaker voorkomend motief bij fonteinen). Links en rechts ervan spuwen draken hun waterstralen.
Het masker is binnen een soort van tympanon, driehoeksgevel, uitgehouwen. Daarboven rijst een adelaar op die tegen de achtergrond van een schelp zijn vleugels uitslaat. De adelaar en de draak zijn elementen uit het stemma van de familie Borghese, waarvan de opdrachtgever van de fontein lid was: paus Paulus V (1605-1621).
De opdracht zou aan het begin van de 17de eeuw toegekend zijn aan Carlo Maderno, maar hierover bestaan twijfels. Het werk aan de fontein zelf is in ieder geval door een mindere beeldhouwer uitgevoerd.
Fontanella dei Monti ♣
Deze fontein, vanwege zijn bescheiden afmetingen fontanella, ‘fonteintje’, genoemd, zie je, wanneer je vanuit de Via Merulana de Via di San Vito inslaat. Hij ligt te rechter zijde van de straat, vlak voordat je een kleine 100 meter verderop de boog van Gallienus (ook wel Porta Esquilina genoemd) bereikt.
Het water stroomt in drie stralen in drie aparte opvangbakken waarboven drie ‘bergen’, versierd met sterren, zijn geplaatst. Het ontwerp dateert van 1927 en is van de hand van architect Pietro Lombardi. De drie bergen symboliseren de drie heuvels in deze Romeinse wijk, de rione Esquilino, t.w. Esquilinus, Viminalis en Caelius.
Fontana di Via di S. Pietro in Carcere ♣
Wanneer je vanuit het Campidoglio de weg links langs het Palazzo Senatorio, het gemeentehuis van de stad, neemt (hij helt licht af in de richting van het Forum Romanum), zie je halverwege links in de muur een fonteintje – het is amper een kraan – aangebracht. Het is niet meer dan een waterbak van een halve cirkel tegen de achtergrond van een gebogen lijn in de travertijnse steen.
Boven de tuit, waaruit permanent het water stroomt, staan de letters SPQR, afkorting voor Senatus populusque Romanus, ‘senaat en volk van Rome’. Dit is de aanduiding voor alles wat gemeentelijk bezit is. In de klassieke tijd werden met deze woorden senaatsbesluiten ingeleid. Onder de tuit valt de naam van bron te lezen, ACQUA MARCIA, garantie voor uitstekend water.
Fontana della Pigna ♣
Op de hoek van Piazza San Marco, zo’n beetje aan de voet van de Capitolijnse heuvel en tegenover een druk bezocht plein vol bushaltes, staat de Fontana della Pigna. In een bassin van ongeveer twee bij twee meter rijst een zuil op met tulpachtige uitstulpingen. Het geheel wordt bekroond door een pijnappel.
Oorspronkelijk kabbelde het water naar beneden langs geulen in de gestileerde bloembladen. De tuitjes waaruit tegenwoordig het water stroomt, is van latere tijd. Voor het dorstige publiek is aan één kant een opstapje in het bassin aangebracht. Het materiaal dat is gebruikt, is travertijn.
De fontein is in 1927 naar een ontwerp van Pietro Lombardi aangelegd. De pijnappel is een verwijzing naar de naam van de regio van de stad waar het nu staat: Pigna. Deze naam is afgeleid van de reusachtige, bronzen pijnappel die hier is opgegraven en bij de tempel van Isis stond opgesteld. Deze pijnappel bekroont nu een fontein op de Cortile della Pigna in het Vaticaan.
Fontana delle Tiare ♣
Deze fontein staat verscholen op de hoek van de Largo del Colonnato, vrijwel op de grens van Vaticaanstad. De muur erachter stut de Passeto, de pauselijke vluchtweg van Vaticaan naar de Engelenburcht. Drie cirkels van stenen vormen het grondvlak waarboven drie schalen in de vorm van schelpen het water opvangen. Pauselijke sleutels staan rechtovereind om drie kronen, tiara’s, te dragen. Een vierde tiara bekroont het geheel. Drie dubbele tuiten leveren het water.
De fontein is in 1927 naar een ontwerp van Pietro Lombardi uitgevoerd. Het werk symboliseert de harmonie tussen stad en Vaticaan.