Het Forum Iulium, ook wel het Forum Caesaris genoemd (Caesar behoorde tot de gens Iulia), ligt ten noorden van het Forum Romanum en is te bereiken via het Argiletum, de weg tussen de Curia en de Basilica Aemilia. Iulius Caesar moet al vroeg tijdens zijn oorlog tegen de Galliërs (58-51 vóór Christus) gespeeld hebben met plannen om voor zichzelf een forum aan te leggen.
Het gebied ligt direct aan de voet van de Capitolinus, was grotendeels hellend en moest flink geëgaliseerd worden. De keuze voor het gebied hield verder in dat de woningen in het zuiden van de wijk Subura moesten worden opgekocht en onteigend. Hij kreeg hierbij de hulp van o.a. de redenaar en oud-consul Cicero, die in een brief aan zijn vriend Atticus, geschreven op 1 juli 54 vóór Christus, hierover vertelt.
Itaque Caesaris amici (me dico et Oppium, dirumparis licet) <in> monumentum illud quod tu tollere laudibus solebas, ut forum laxaremus et usque ad atrium Libertatis explicaremus, contempsimus sescenties sestertium (cum privatis non poterat transigi minore pecunia). Efficiemus rem gloriosissimam.
“Als vrienden dus van Caesar (je zult wel ontploffen als je hoort dat Oppius en ik dat zijn) hebben wij voor die bouwplannen, door jou steeds de hemel ingeprezen, om het forum uit te breiden en door te trekken tot aan de hal van Libertas, niet moeilijk gedaan over 60 miljoen sestertiën. Met privé personen kon niet voor minder geld worden onderhandeld. We zullen er iets prachtigs van maken.”
(Cicero, Epist. ad Atticum 4.16.8)
Het getal sescenties kan ook staan voor ‘belachelijk veel’. Het totale bedrag staat daarmee dus niet vast. Anderhalve eeuw later noemt Suetonius (misschien de informatie van Plinius Maior, Naturalis Historia 36, hfdst. 103, gebruikend) een nog hoger bedrag voor de aanschaf van het terrein. Reeds in oud-Romeinse tijd overstegen de kosten van grote bouwprojecten de eerste beramingen. Ook het getal dat Suetonius noemt, kan ‘overdreven hoog’ betekenen. Het door hem genoemde bedrag was in die tijd het equivalent van anderhalf miljoen maal het gemiddelde maandloon.
Forum de manubiis incohavit, cuius area super sestertium milies constitit.
“Hij begon aan een markt met (de opbrengst uit) de oorlogsbuit. De grond ervan kostte meer dan honderd miljoen sestertiën.”
(Suetonius, Caesar 26)
Het forum was niet bedoeld als een gewoon plein, maar als commerciëel centrum, omgeven door tabernae, winkelpanden. Zijn omvang mat 160 bij 75 meter; het plein zelf was niet groter dan 115 bij 30 meter. Het werd bereikt door boogingangen en was omgeven door colonnades. Midden op het forum verrees een tempel voor Venus Genetrix. Een gelofte door Caesar gedaan tijdens de slag bij Farsalos (48 vóór Christus) tegen zijn concurrent Pompeius bracht hem ertoe deze tempel te bouwen. De tempel met zijn eigen naam te verbinden ging velen in die tijd te ver. Caesar koos er uiteindelijk voor om de tempel te wijden aan de godin van wie de gens Iulia zei af te stammen.
Waar het Forum Romanum een door de eeuwen heen gegroeid en zich uitdijend samenraapsel van gebouwen en monumenten was, is het Forum Iulium een project geworden dat van de tekentafel kwam. Aan de bouw ervan moet zijn gewerkt in de jaren 51-48 vóór Christus. We weten dat, toen het complex op 26 september 46 vóór Christus werd ingewijd, nog niet alles klaar was en pas later onder keizer Augustus werd voltooid (in zijn eigen woorden: Forum Iulium perfeci, Res Gestae 20).
Centraal op het plein stond op een voetstuk het ruiterstandbeeld van Iulius Caesar. Volgens Statius, Plinius Maior en Suetonius had het paard voorbenen die eindigden in de voeten van een mens. Caesar verkeerde in goed gezelschap, want het beroemde paard van Alexander de Grote, Boukèfalos, had die ook.
Utebatur autem equo insigni, pedibus prope humanis et in modum digitorum ungulis fissis, quem natum apud se, cum haruspices imperium orbis terrae significare domino pronuntiassent, magna cura aluit nec patientem sessoris alterius primus ascendit; cuius etiam instar pro aede Veneris Genetricis postea dedicavit.
“Hij had een bijzonder paard met bijna menselijke voeten en hoeven gevormd als tenen, dat bij hem thuis was geboren en door hem met grote zorg werd grootgebracht, omdat het volgens de verklaring van de leverschouwers een teken van wereldheerschappij was. Hij liet niemand anders erop rijden en was de eerste die het besteeg. Het beeld daarvan heeft hij later voor de tempel van Venus Genetrix laten oprichten.”
(Suetonius, Leven van Caesar, 61)
De tempel huisvestte een godenbeeld van Venus van de hand van de Griekse beeldhouwer Arkesilaos (Gr. Ἀρκεσίλαος), in die jaren razend populair (Plinius Maior, Naturalis Historia 35, hfdst. 45, par 156). Caesar heeft in de tempel kostbare kunstwerken laten plaatsen, waaronder een verguld beeld van Cleopatra (Cassius Dio, Hist. Rom. 51, hfdst. 22).
Het terrein heeft veel te lijden gehad onder branden tijdens de regering van keizer Titus in 80 en keizer Carinus in 283. Zijn opvolger Diocletianus (284-305) heeft voor de restauratie van het forum gezorgd, zoals dat eerder gebeurd was onder keizer Traianus (inwijding op 12 mei 113).